گاه نگاری منطقه

 

 

نگاهی به گاه نگاری نسبی منطقه در نیمه ی دوم هزاره ی چهارم و اواخر آن

از منظر گاهنگاری، فلات مرکزی ایران از دوره ی نوسنگی تا آغاز عصر مفرغ به 2 دوره اصلی و 5 فاز کوچکتر تقسیم می شود(فاضلی1385، 23). فاضلی در این تقسیم بندی به جای استفاده از اصطلاحات جغرافیایی برای نامگذاری دوره ها و فاز ها در تدوین گاهنگاری، از گاهنگاری مبتنی بر تکنولوژی ابزاری استفاده کرده است. بر این اساس می توان تحولات دوران نوسنگی و مس سنگی فلات مرکزی ایران را در 6 فاز تعریف کرد که به شرح زیر می باشند:

1. دوره نوسنگی جدید (5500-600 ق.م)
2. گذار از نوسنگی به مس و سنگ (5500-4700 ق.م)
3. مس و سنگ قدیم(4700-4000 ق.م)
4. مس و سنگ میانه(4000-3500 ق.م)
5. مس و سنگ جدید1(3500-3200 ق.م)
6. مس و سنگ جدید 2(3200-2900 ق.م)

دوره مس و سنگ قدیم(4300-4000 ق.م) 

سومین مرحله از توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ فلات مرکزی با سفالینه های محمودآباد و تپه قبرستان در دشت قزوین، سیلک در حاشیه شمالی کویر مرکزی و تپه چشمه علی، تپه پردیس قرچک و تپه شغالی در دشت ری مشخصی می شود و در ادبیات سنتی باستان شناسی به سفالهای سیلک III_1-3 و چشمه علی  IIمعروف هستند. این سفالینه ها توسط گریشمن(1379)، اشمیت(1936)، فاضلی(1381؛ 1383؛ 2004؛ 2006، 2008) و حصاری(1385) توصیف شده اند. سفالینه های این دوره ترکیبی از سفال های بسیار ظریف منقوش صیقل داده شده هشتند که گل آن به خوبی ورز داده شده است. این سفالها دارای اشکال کاسه هایی با کف تخت و فنجانهایی با کف ضخیم می باشند. سطح این سفالها به خوبی صیقلی شده است و در کوره به خوبی حرارت دیده اند. رنگ عمده این سفالها قرمز بوده و رنگ نقوش شامل طیفی از رنگ سیاه تا خاکستری روشن است.  این نوع سفالینه ها دارای افق گسترده ای بوده و از محلهای همزمان مانند چشمه علی، سیلک، تپه پردیس و تپه شغالی بدست آمده اند.

دوره مس و سنگ میانه(4000-3700 ق.م)

چهارمین مرحله از توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ فلات مرکزی با سفالینه های تپه قبرستان در دشت قزوین، سیلک در حاشیه شمالی کویر مرکزی و تپه پردیس قرچک و تپه شغالی در دشت ری مشخصی می شود و در ادبیات سنتی باستان شناسی به سفالهای سیلک III_3-5 معروف هستند. این سفالینه ها توسط گریشمن(1379)، اشمیت(1936)، فاضلی(1381؛ 1383؛ 2004؛ 2006، 2008) و حصاری(1385) توصیف شده اند. سفالهای این دوره دارای رنگی از طیف قرمز روشن تا نخودی هستند. این دوره همزمان با قبرستان II می باشد. اشکال رایج سفالهای این دوره عمدتاً شامل سفالهای پایه شیپوری شکل می باشد. فنجانها، کاسه های باز، ظروفی که دارای لبه بسیار نازک و بدنه محدب و مقعر هستند. کاسه هایی با کف تخت و تا حدودی مقعر از دیگر فرمهای رایج در این دوره می باشند. سفالهای این دوره دارای پوشش گلی بوده و رنگ آنها در طیف قرمز متمایل به زرد تا قهوه ای کم رنگ می باشد. ماده افزوده این سفالها ترکیبی از مواد غیر آلی مانند شن نرم است و گل آن به خوبی ورز داده شده است. تنوع نقوش در این دوره به اوج خود می رسد و ترکیبی از نقوش گیاهی، حیوانی و هندسی از مشخصات سفالهای این دوره است. این طرح ها شامل نوارهای زیگزاک، طرحهای شانه ای، نقوش نردبانی شکل، گیاهی و حیوانی مانند نقوش مار، گاو، بز و پلنگ و ندرتاً نقوش انسانی است. ساخت سفال با چرخ کند از ویژگیهای این دوره است.

مس و سنگ جدید1 (3700-3200 ق.م)

پنجمین مرحله از توسعه فرهنگی جوامع پیش از تاریخ فلات مرکزی با سفالینه های تپه قبرستان در دشت قزوین، سیلک در حاشیه شمالی کویر مرکزی و سگزآباد مشخص می شود که در ادبیات سنتی باستان شناسی به سفالهای سیلک III_6-7 معروف هستند. سفالهای این دوره از نوع نخودی و کرم بسیار ظریف و منقوش و ساده می باشد. فرمهای این سفالها شامل فنجانها، کاسه های عمیق با کف ها تخت و یا انواع پایه دار با دیواره محدب و ظروف با لبه برگشته به بیرون می باشد. سفالهای این دوره دارای پوشش گلی غلیظ بوده و رنگ آنها در طیف نخودی متمایل به زرد تا کرم کم رنگ می باشد. ماده افزوده این سفالها ترکیبی از مواد غیر آلی مانند شن نرم است و گل آن به خوبی ورز داده شده است. طی این مرحله همگونی منطقه ای در قالب سنت و سبک ساخت این سفالینه ها به اوج خود می رسد.  تنوع نقوش در این دوره به اوج خود می ماند و نقوش ترکیبی از نقوش گیاهی، حیوانی و هندسی است. 

مس و سنگ جدید 2 (3200-2900 ق.م)

مشخصه پایانی دوره مس و سنگ جدید در فلات مرکزی ناپدید شدن سفالهای کلاسیک دوره سیلکIII_6-7 و فراوانی سفالینه های خشن چرخساز نخودی رنگ و سفالینه های خاکستری-سیاه می باشد.

ظهور این سفالینه های جدید در قالب سفالهای لبه واریخته، سینیهای اروکی و سفالینه های نخودی با تزئینات کنده شاخصه ورود جوامع پیش از تاریخ فلات مرکزی به مرحله آغاز شکل گیری حکومتهای نخستین می باشد. این سفالینه ها قابل مقایسه با مجموعه سفالهای شوش اکروپل 1، لایه های 16-14b، تپه یحیی لایه IVc، سیلک IV2  در ایران می باشند.

اکثر محوطه های آغاز ایلامی بر روی خاک بکر شکل گرفته اند و ضرورتاً نشانه ای از ادامه سنتهای دوره مس و سنگ جدید 1 را در خود ندارند. 

در محوطه­های دشت قزوین در حالی که سفال­های اروکی ناپدید می شوند جایگزینی سفال­های کوراارس در تمامی لایه­ها قابل مشاهده است. این سفال به شکل گسترده­ای در مناطقی همچون قفقاز، شمال بین­النهرین، جنوب غرب زاگرس، و زاگرس مرکزی، گسترش پیدا کرد. در شمال غرب ایران محوطه­های همچون، تپه بُراج، گوی تپهK1-2 ، گیگلار تپهB، یانیک تپهI-II ، هفتوان تپه VII-VIII، که نشان دهنده فرهنگ کوراارس هستند، دیده می­شود.

سفال­های نوع کوراارس در تپه شیذر متعلق به 3000ق.م-2700ق.م است. در تپه اسماعیل آباد پیدا کردن استمرار بین مس و سنگ جدید 1 و مس و سنگ جدید2 بسیار سخت است. در دشت ری نوع سفال­های کوراارس در تپه ارسطو متعلق به فاز دوم و یا احتمالاً فاز سوم فرهنگ کوراارس است.